Đối với những người
trị vì ở đây thì những ai có tham vọng làm vua đều quan tâm tới những bí quyết
liên quan đến mong muốn củng cố uy quyền của họ trong một vương quốc có nền
chính trị phân tán và đầy biến động.Không có gì nghi ngờ về những biểu đạt mang
tính chính trị và tính chiến đấu trong các sử thi Bà La Môn (cả Mahabharata vàRamayana đều
rất nổi tiếng ở Champa). Những biểu đạt này đã tác động đến những người đứng
đầu những trung tâm chính trị ở Champa, vốn là những nơi luôn có sự căng thẳng
triền miên với các lân bang xung quanh.Minh văn bằng chữ Chăm sớm nhất hiện còn
cũng liên quan đến vị vua Bhadravarman I, đồng thời đề cập đến kinh đô
Simhapura (Trà Kiệu) của vị vua này. Minh văn này cũng ca tụng “con rắn
linh thiêng của đức vua” (chắc hẳn có liên quan đến một vài hình thức
thờ phụng naga - được tìm thấy nơi một cái giếng ở gần phế tích
kinh đô Trà Kiệu). Minh văn này tuy không đề rõ niên đại, nhưng được cho là vào
cuối thế kỷ 4, đã hàm chứa một số từ vựng vay mượn từ chữ Phạn. Ngoại
trừ phát hiện riêng biệt này, tất cả các minh văn trong thời kỳ này đều là chữ
Phạn, cho đến thế kỷ 7, lúc mà cả chữ Phạn lẫn chữ Chăm đều được khắc cùng trên
một tấm bia. Những minh văn này đều là lời đề từ liên quan đến sự hình thành
các ngôi đền, việc trùng tu những ngôi đền ấy hay sự tôn vinh thần linh. Những
thông điệp tôn giáo bằng chữ Phạn và chữ champa được sử dụng để phản ánh những
khía cạnh thế tục của sự hiến tặng, điển hình là những lễ vật và đất đai để mở
mang đền thờ. Điều này vẫn thường diễn ra ở Mỹ Sơn cho đến cuối thế kỷ 10.Một
số thông điệp viết bằng chữ Phạn đã cho thấy lễ vật quan trọng nhất mà nhà vua
dâng cho đền thờ, hoặc chính xác hơn, cho thần linh chính là kosa,
được làm bằng kim loại quý và thường được tô điểm bởi những viên đá quý. Chúng
được miêu tả đa dạng, đặc biệt là hầu hết đều liên quan đến số khuôn mặt tương
ứng (đa phần thường có bốn hoặc năm khuôn mặt) và luôn có giá trị cao. Những
minh văn từ thế kỷ 4 viết về vị vua Bhadresvara I được nhắc đến trên đây đều
không đề cập đến việc kosa có được sử dụng trong các nghi lễ
liên quan đến ngôi đền thờ này hay không? Một trong những dấu hiệu đáng tin cậy
đầu tiên về việc sử dụng kosa xuất hiện trong minh văn của
hoàng gia vào đầu thế kỷ 8, mà K. Bhattacharya đã dịch là “ông (người
trị vì) làm ra… hai kosa [năm 721 sau Công nguyên] cho
Thượng đế, một kosa có thể dịch chuyển, còn cái kia thì cố định. Kosa có thể
dịch chuyển mang (một hoặc nhiều) khuôn mặt”.
Ý nghĩa của kosa ở
Champa
Sau đây chúng ta có
thể xác định ý nghĩa của kosacủa Champa và những tín ngưỡng mà nó
hàm chứa. Vai trò trung tâm và giới hạn mà tín ngưỡng Saivite lập nên ở Champa
nhằm liên kết quyền uy chính trị với quyền năng tôn giáo, là nền tảng cho sự
liên kết giữa người thống trị với thần linh. Điều này được thể hiện rõ nhất
trong những nghi lễ liên quan đến kosa. Đây là sự thật, bất kể nhà
vua mến mộ một tôn giáo đặc biệt nào. Vì thế, chúng ta có thể nhận diện các
trích đoạn trong sử thi Ramayana được trang trí trên bệ (pitha)
của mộtlinga đồ sộ, niên đại vào thế kỷ 10, từ điện thờ chính của
một ngôi đền ở Trà Kiệu và những cảnh sinh hoạt của Krishna trên một phù điêu
có niên đại vào thế kỷ 10 ở Khương Mỹ. Rõ nhất là trường hợp Phật viện Đại Thừa
được vua Indravarman II xây dựng ở Đồng Dương. Một bi ký có niên đại vào năm
875 đã tôn vinh bồ tát Lokesvara của Phật giáo dưới cái tên Laksmindra
Lokesvara. Minh văn tương tự cho thấy nhận thức của Indravarman về sự phụ thuộc
của ông vào quyền uy tối thượng của thần Siva, thể hiện trong việc cúng dường
một kosa“với khuôn mặt bằng vàng”.Những minh văn khác xác định giá
trị của những quý kim được sử dụng để chế táckosa: vào năm 1194, hoàng
tử Vidyanandana của Suryavarmadeva đã tuyên bố rằng trong những lễ vật cúng
dường cho thần linh ở Mỹ Sơn, Srisanabhresvara, “nhằm đạt được những
phẩm chất xứng đáng trong kiếp này và các kiếp sau”, có một kosa bằng
vàng có sáu khuôn mặt (sadmukha) nặng 510 thei.Lời đề tặng
bằng chữ Phạn của Jaya Indravarman ở Mỹ Sơn vào năm 1163 ghi nhận việc nhà vua
dâng tặng một kosa bằng quý kim có năm khuôn mặt (panchamukhalinga).
Những minh văn này nói
rằng “Vị thần này dù rất bao dung nhưng không thể ban phước khắp cả 10
phương; vì vậy hiện giờ ông trở thành thần bảo hộ với năm khuôn mặt hoàng gia
(Siva) với nhiều thế lực”.Điều này dường như có ý nghĩa khá rõ ràng, cụ thể
là sự can thiệp của hoàng gia để làm nên một kosaquý giá sẽ làm
tăng khả năng của linga trong việc bảo vệ bờ cõi của vương
quốc.Theo chương Uttara-kanda trong sử thiRamayana thì
việc thờ phụng lingabằng vàng là phương tiện để bảo đảm sự thịnh
vượng. Quỷ vương Ravana mang một linga bằng vàng trên người và
phụng thờ linga này để đạt đến quyền năng.Như đã đề cập ở trên
và dựa vào những mảng chạm khắc trên bệ của một linga vĩ đại
được chuyển về từ cố đô Simhapura (Trà Kiệu) của vương quốc Champa, có thể nhận
thấy sử thi Ramayana rất phổ biến ở Champa. Phải chăng sự liên
quan giữa vàng với việc tìm kiếm quyền năng trong sử thi Ramayanachính
là nguồn gốc của sự trùng hợp ngẫu nhiên này trong tín ngưỡng Champa? Dĩ nhiên
sự xuất hiện của những minh văn bằng chữ Chăm đã làm rõ hơn những hiểu biết về
mối liên hệ này. Truyện cổ tích Ấn Độ ám chỉ về lớp bọc bằng vàng của thần Siva
đã soi sáng thế giới của ngài có thể dùng để so sánh với việc những vị vua của
Champa đề cao nhữngkosa bằng vàng như là công cụ ma thuật khiến cho
Siva mở rộng mối quan tâm về lãnh thổ.Một mảng phù điêu chạm trên bệ thờ ở phế
tích Mỹ Sơn E.1 cho chúng ta một bằng chứng trực quan độc đáo về một đạo sĩ Bà
La Môn đang thi hành lễ puja: vị đạo sĩ đang rót nước rửa tội từ
chiếc bình có vòi lên một linga có một khuôn mặt, gọi là ekhamukhalinga.
Hình người quỳ phía sau vị đạo sĩ biểu thị một tín đồ đang hành lễ. Nếu ngôi
đền E.1 ở Mỹ Sơn là đền thờ dành cho hoàng gia, thì có thể nêu giả thuyết rằng
tín đồ đang hành lễ chính là thành viên của hoàng tộc Chăm, hoặc giả là người
bảo trợ của ngôi đền.
Tất cả đều được làm từ
những miếng vàng, đúng ra là hợp kim vàng và bạc, trong đó vàng là thành phần
chủ yếu. Cũng có một hiện vật chế tác từ hợp kim đồng thau. Sự phát hiện những
hiện vật hiếm hoi và khác thường này đã làm gia tăng số lượng bản sao giả mạo
trên thị trường với nhiều mức độ. Một vàikosa này đã được giám định
khoa học, còn một số khác thì không.Những kosa này, gọi
là đầu tượng thì chính xác hơn, có hình trụ tròn và cuối phần
cổ khá dài của chúng có dấu vết của những lỗ đinh để tán vào một bề mặt khác,
chắc hẳn là phần thân của kosa. Các kosa được chế
tác từ những nguyên liệu như nhau, đặc biệt rất giống nhau về thành phần nguyên
liệu. Chiếm tỉ lệ lớn trong hợp kim là vàng, kế đến là bạc và một số ít kim
loại khác. Tất cả kosa đều tạo thành từ những miếng vàng, được
dán với nhau bằng nhựa thông hoặc sáp ong. Phần trán của đầu tượng và phần búi
tóc thường được làm từ một miếng vàng, phần sau làm từ một miếng khác, được nối
với nhau bằng một khớp nối hình răng cưa. Để làm được điều này cần có sự kết
hợp của kỹ thuật dập khuôn với các hình thức gia công khác như đục và tạo ren.
Có một hiện vật cho thấy sự kết hợp tuyệt vời giữa pha lê với đá quý màu đen để
khảm lên phần trán tượng, tạo thành con mắt thứ ba, lông mày, mắt và râu của
thần Siva. Trong khi có một số mảnh khảm bằng đá quý đã bị thay thế thì cũng có
những đầu tượng còn giữ được các mảnh khảm nguyên gốc hoặc đã được mài lại. Có
thể tháo rời đồ trang sức, tất cả khuyên tai và những phụ kiện khác ra khỏi đầu
tượng để điều chỉnh cho phù hợp với phục trang của đền thờ khi tế lễ. Một vương
miện bằng vàng có khảm đá quý cũng được phát hiện, cùng loại với chiếc vương
miện được phát hiện ở Mỹ Sơn vào đấu thế kỷ 20 và đã được Parmentier công bố
vào năm 1903 trên tập san của Trường Viễn Đông Bác Cổ. Chiếc vương miện này quá
nhỏ để người thường có thể sử dụng, nên có thể giả định rằng chiếc vương miện
này dùng để trang trí cho tượng Siva thờ trong đền thờ. Trong trường hợp này,
có thể người Chăm đã tuân theo nghi thức hành lễ của Ấn Độ, nên đã sử dụng
vương miện này để nâng cao hiệu lực cho pho tượng và tăng thêm phần “cám dỗ” mà
tín đồ đã dâng hiến để thần linh “cư ngụ” (dù là tạm thời) trong pho tượng
ấyTuy đa dạng, song các đầu tượng kosavẫn có cùng một số đặc trưng
cơ bản cho phép một sự miêu tả tổng quát: Khuôn mặt nhìn về phía trước; mắt mở
to; con ngươi được khảm bằng đá quý. Con mắt thứ ba của đầu tượng có chung một
đặc điểm nổi bật là nằm ở trước trán và ở vị trí cao hơn. Lông mày hình vòng
cung hướng lên trên, chạm nổi hoặc khắc chìm; râu cũng được thể hiện theo kỹ
thuật tương tự. Tóc của thần Siva được bện cẩn thận, theo kiểu tócjatabandha đặc
trưng. Búi tóc trong hầu hết các hiện vật đều được làm từ một miếng kim loại
riêng biệt rồi mới được gắn tượng. Đầu tượng vươn cao với cái cổ dài, được đánh
dấu bởi những ngấn cổ riêng biệt. Phần cuối của cổ là một đường gờ nổi có các
dấu đinh tán, có thể đoán là để gắn đầu tượng vào thân của kosa.
Những phân tích thành phần kim loại còn lưu trên vết đinh tán có thể nhận định
rằng hợp kim làm phần thân của kosa có thành phần chính là bạcNhững minh văn
liên quan đến kosa thường miêu tả kosa có
nhiều khuôn mặt, đa phần là bốn mặt. Song có một điều không được rõ là liệu
những đầu tượng kosanày có cùng gắn lên một linga hay
không? Hay chúng là những cá thể riêng biệt trong một nhóm lingakosa?
Đây là thực tế phổ biến trên các mukhalinga Ấn Độ, với
những đặc điểm riêng cho từng khuôn mặt, phản ánh những diện mạo và tính cách
khác nhau của Siva.
Tuy nhiên, trong
những kosa hiện còn, không có hai cái nào có chung thành phần
hợp kim, chung niên đại, hay giống nhau về kích thước và kỹ thuật tạo hình.
Điều này chứng tỏ rằng chúng không liên quan với một cổ vật hay là chúng là bộ
phận của cùng một lingakosa.Việc xem xét, đối chiếu phong cách tạo
hình của các đầu tượng này với phong cách điêu khắc đá Champa đồng đại có thể
giúp ích cho những nỗ lực xác định niên đại của những đầu tượng này.Một pho
tượng Siva đứng trong ngôi đền Mỹ Sơn C1 (thế kỷ 8 - 10) và một đầu tượng
Siva không rõ nguồn gốc (có niên đại khoảng thế kỷ 10) đều mang những đặc trưng
giống như trên một đầu tượng kosahiện còn. Tất cả đều có đôi mắt
to; lông mày liền một dãi; bờ môi dày ẩn dưới hàng ria rậm và bóng mượt; tóc
được chải gọn gàng, bới cao theo kiểu jata và tạo dáng cũng
như nhau.Có một cách xác định niên đại khác nhờ việc giám định những kiểu
thức lingaliên quan đến những nơi thờ tự chủ yếu của hoàng gia
Champa. Điều này có thể gợi ý về niên đại của kosa. Cả hai đều liên
quan đến việc phân tích minh văn và phong cách tạo hình so với nguyên mẫu ở Ấn
Độ. Sự hiện diện của linga trong nghệ thuật Ấn Độ thể hiện một
xu hướng rõ ràng theo thời gian, bắt đầu với cấp độ phát triển cao của chủ
nghĩa tự nhiên, hướng đến một sự cách điệu hóa, giảm dần những đặc trưng hình
thể; giảm thiểu các chi tiết và đường nét, và cuối cùng chỉ còn là một hình trụ
đơn giản với ba phần phân biệt.Văn bản Agama miêu tả rất nhiều
loại linga, gồm cả những linga cố định (achala-linga)
và những linga có thể dịch chuyển được (chala-linga).
Loại linga cố định đa phần làm bằng đá, còn loại dịch chuyển
được hầu hết làm bằng nhiều nguyên liệu khác nhau, như: cát, đá tự nhiên, đá
quý và các quý kim. Sự phát triển của linga ở Ấn Độ đạt cực
thịnh với các kiểu thức quy ước có từ thời Trung Cổ và được miêu tả trong Visnudharmottara
Purana:Đó là một cấu trúc gồm ba phần: phần dưới cùng hình vuông (Brahmabhage),
phần giữa hình lăng trụ bát giác (Visnubhaga) và phần trên cùng hình trụ
tròn (Rudrabhaga, hay pujabhaga, là phần dâng hiến trong
nghi lễ puja). Tên của từng bộ phận trong linga được
phản ánh trong huyền thoại Lingodbhavamurti rất nổi tiếng ở
Đông Nam Á, nhất là vào thế kỷ 7. Theo quy định, hai phần bên dưới ẩn trong
chân đế (pitha), không nhìn thấy được; cònkosa chỉ được dùng
để bao phủ phần trên cùng.Tại những trung tâm của vương quốc như Mỹ Sơn và Trà
Kiệu có lưu giữ một sốachala-linga bằng đá. Những linga của
Champa thuộc loại linga gồm ba phần đặc trưng của linga Ấn
Độ thời Trung Cổ, song các phần này đều gắn kết trong một tổng thể. Tuy nhiên,
không giống như những linga đầu tiên tìm thấy của Ấn Độ vào
thế kỷ 5, những linga ở Mỹ Sơn, có niên đại khoảng thế kỷ 8 đến thế kỷ 10, hoàn
toàn không được trang trí, nhưng lại có thêm một số chi tiết nhô ra.
Những linga này có niên đại tương tự nhóm hiện vật ở Trà Kiệu,
trong đó có đài thờ lớn hiện đang trưng bày ở Bảo tàng Điêu khắc Chăm ở thành
phố Đà Nẵng. Đặc điểm đáng chú ý này đã gợi nhớ về những ekhamukhalingathời
kỳ đầu, hiện vẫn còn sót lại ở Campuchia và Thái Lan. Đó là những linga mang
một đầu Siva nhỏ ở phần cuối của rãnh thoát. Loại linganày không có
trong nghệ thuật Ấn Độ. Trong cách giải thích khác cho rằng những đạo sĩ và
nghệ sĩ Bà La Môn chịu trách nhiệm phát triển nội dung hành đạo hơn là việc
định hình những quy ước theo phong cách Ấn Độ.Những so sánh về sự tương đồng
trong phong cách tạo hình các linga bằng đá với các lingakosa bằng
quý kim có thể giúp cho việc xác định tạm thời niên đại của các kosa là
vào khoảng thế kỷ 10.Ở Champa rất hiếm thấy mukhalinga bằng
đá, có thể do sự thừa nhận vai trò của kosa. Một hiện vật phát hiện
ở Trà Liên (Quảng Trị), dù bị hư hỏng, vẫn thể hiện một khuôn mặt của thần Siva
trên một phần thân có hình dạng kỳ lạ. Ở vùng cực nam của Champa có hai ngôi
đền thờ mà sau này người Champa vẫn cử hành lễ linga puja. Đó là
đền thờ Po Klaung Gerai (tỉnh Ninh Thuận, xây dựng từ thế kỷ 13) và đền thờ Po
Rome (tỉnh Bình Thuận, xây dựng vào thế kỷ 17).
Trong đền Po Klaung
Gerai có một ekhamu khalinga kỳ lạ, thần Siva hiện thân nơi
đây mang những đặc trưng của vị thủ lĩnh cổ xưa của một vùng. Còn tại đền Po
Rome, thần Siva trở thành vị thần Hộ thế bát thiên phương. Điều này
chủ yếu bắt nguồn từ truyền thống thờ cúng tổ tiên. Lớp vỏ Ấn Độ giáo chỉ tồn
tại một thời gian và những ký ức về năng lực siêu nhiên huyền bí của Siva đã
gần như bị quên lãng.Tín ngưỡng Saivite và việc sử dụng kosa ở
Champa đã góp phần quan trọng vào sự hiểu biết của chúng ta về tập quán thờ
cúng của Ấn Độ cổ xưa, thậm chí cả khi bối cảnh văn hóa diễn ra nghi lễ này rất
khác nhau. Điều này cũng cung cấp thêm chứng cứ để khẳng định rằng các nền văn
hóa ở Đông Nam Á đã du nhập và tiếp văn hóa Ấn Độ để đáp ứng nhu cầu bản địa
trong một hệ thống đức tin về vũ trụ quan đang còn sơ khai.
Qui nhơn 07/07/2007
Qui nhơn 07/07/2007
Thanh Trà
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét